Roman Bengoa Larrañaga, Berrizko baratzezaina eta ENEEK-ko lehendakari 2008-2016
Abadiñarra jaiotzez, baina ume umetatik Durangon bizitakoa, Romanek 1995ean utzi zuen lantokia, bizitza lasaiago bat topatu asmoz. 35 urterekin, bizitzari erabateko aldaketa ematea erabaki zuen eta, nahiz eta kalekumea izan, ortugintzara dedikatzea izan zen bere aukera. Txarok, bere bikotekideak, apur bat beranduago bide berdina jarraitu zuen, bere lantokiak pertsonala murriztu behar eta lana uzteko eman erraztasunak medio. Ordurako, Berrizko Sarria auzoan eraikita zeukaten etxea, “Artizar” izenarekin bataiatu zutena. Ia 30 urteko ibilbidearen ostean, ehunka merkatu-egun eta ehunka mila ortuari-landare eredu ekologikoan hazi eta gero, ENEEK-Ekolurrako lehenengo lehendakaria izan zen baratzezain profesional honi jubilazio garaia iritsi zaio. Lasai eta pozik ikusten zaio, “lanik egin barik, hilero diru sarreratxo bat daukat, 14 pagatan!”.
Bere etxetik hurbil dagoen jatetxean finkatzen dugu hitzordua, 12tan. “Lehenago ezin dot, makina pasatu behar dotsat auzokoari eta”, dio telefonotik. Jubilazioa bai, baina erretiroa, antza, oraindik ez da iritsi.
Faltan botatzen duzue merkatura joatea?
Oraindik ere joaten gara, udako landaketatik azken produktuak geratzen zaizkigu eta horiekin joaten gara.
Eta, hainbeste urtetan denbora librea urri izan eta gero, ba al duzue ametsen bat betetzeko asmorik?
Egiari zor, guk normalean beti zaindu dugu larunbata arratsaldetik astelehenera bitartean libre hartzea, urrutira joan gabe irteeratxo bat egin edo dena delakorako. Horrelako tarteak gordetzea funtsezkoa iruditzen zait proiektuaren biziraupenerako. Orain, Txarok autokarabana alokatu eta norabaitera joateko gogoa dauka, beti ere oso urrutira joan gabe, 1000 kilometroko radioan edo.
Zelatan erabaki zenuten dena uztea eta ortugintza bizimodutzat hartzea, bokazioa, edo?
Ez, ez zen bokazioa izan, burutada bat baizik, ia pentsatu gabe egindakoa. Nik “lasai” bizi nahi nuen. Orain, perspektibarekin ikusita, ez nioke inori aholkatuko guk egin genuena egitea. Ia ezer ez genekien, ni kalekumea nintzen, Txaroren ama bai zen baserrikoa eta harengandik zenbait jakintza jaso genituen, baina formakuntza aldetik gabezia handiak genituen. Egia da orduan beste sasoi batzuk zirela, saltzeko erraztasun gehiago zegoen, dendekin akordioak egitea samurra zen, azokak bizirik zeuden eta salmenta-gune handiak oraindik eraiki gabe. Zortea izan genuen. Gaur egun guk egin genuena egitea ezinezkoa dela uste dut.
Horrenbeste aldatu al da Durangoko merkatua 30 urtean?
Gu hasi ginenean, 65 postu egoten ziren plazan. Denetarik zegoen, eta asko birsaltzaileak ziren, baina, hala ere, ekoizleen presentzia nabarmena zen, eta salmenta zegoen. Gaur egun, 24 postu daude, baina astero ez dira denak betetzen eta, betetzen diren horietatik, dozena erdi baserritar jubilatuek hartzen dituzte. Ekologikoak 8 gaude, eta horrek ematen dio bizitza merkatuari, baina egungo errealitatea da plazan oso jende gutxi dabilela, eta dabilena adinean aurrera joandakoa dela. Gazte bakanen batzuk ere badatoz, eta hauek produktu ekologikoen bila etortzen dira. “Etartie”n (Durangaldeko baserritar ekologikoek elkarlanean sortutako salmenta puntua) inkesta bat egin genuen eta erosleen bataz besteko adina 60 urtekoa zen. Gaur egun, antza, jendea beldurtu egiten da aurrez aurre erosteko orduan eta nahiago dute ordenagailutik egin.
Eta, zergatik aukeratu zenuten ekoizpena ekologikoan egitea?
Ba onartu behar dizut hasieran aukera komertzial bat izan zela: nitxoa zegoen. Guk nekazaritzaz ez genekien ezer, egiten ziren praktikak ez genituen ezagutzen. Orain ikusita, guretzat aukera ona izan zen, jendea “ekologikoa” zer zen ezagutu gabe ere hurbiltzen baitzen. Beste nekazarien partetik, aldiz, ernegua somatu genuen: galdetzen ziguten, horren ekologikoak baginen, ea zergatik ez ginen astoz jaisten merkatura. Urteen poderioz, behin nekazaritza “tradizionala” zer den jakin genuenean eta erabiltzen diren fitosanitarioak eta kopuruak ezagututa, intentsifikazioak dakartzan arazoak ikusita… hor ia argi ikusi genuen eredu ekologikoa dela aukera bakarra etorkizunean janaria ekoizten jarraitzeko moduan egongo bagara.
Hainbeste konbentzitu zinen, ENEEKeko lehenengo lehendakari izateko ardura hartu zenuela 2008-2016 epealdian… Zer oroitzapen duzu urte haietaz?
Bai! Ortugintzan sartu nintzen trankil bizitzeko asmoarekin, eta azkenean ENEEK-Ekolurrako lehendakari izaten bukatu nuen… Kasualitatez izan zen, Tomas Larrañaga zen ardura hori hartzekoa baina arazo burokratiko bat zela medio berak ezin zuen kargua hartu eta niri egokitu zitzaidan. Lehenengo bilerak Durangoko Gran Hotelean egin genituen, Eusko Jaurlaritzako ordezkariekin eta. Orduan, ENEEK-Ekolurra ez ez zegoen ezer, ez bulegorik, ez langilerik ez ezer. Lehenengo urtea zoramena izan zen, kontrola nola egin ere ez genekien. ENEEK-Ekolurran funtzioak Euskadiko ekoizpen ekologikoaren kontrola eta ziurtapena, eta promozioa dira; hasiera hartan, proposatu ziguten kontrola beste erakunde baten esku uztea, eta gu promozioan zentratzea. Buelta asko eman genituen, ideia handirik izan gabe. Gauza bat argi banuen, ordea: kontrola Kontseiluak egin behar zuen, kontrolean aurrekontu handia baitago, eta aurrekontua zenbat eta handiagoa izan, orduan eta erabakitze-gaitasun handiagoa. Erabaki ona izan zela uste dut. Garai hartan nekazaritza ekologikoa oso sektore txikia zen, ez zen gehiegirik sinesten gure ereduan eta gauzak gure kabuz egiten utzi ziguten. Gure bidea egiteko aukera izanda, asko ikasi ahal izan genuen. Hasieran nahiko estresantea izan zen, gogoratzen dut ziklogenesi bat izan zela eta han nengoen ni, eskailera baten gainean igota zerbait konpontzen, Kontseiluan geneukan arazo bati buruz Eusko Jaurlaritzako orduko arduradunarekin telefonoz berbetan. Lehenengo 8 urte horien ostean ziurtapen arloa nahiko finkatuta zegoen eta orduan erabaki zen sustapenean indar gehiago jartzea.
Esango zenuke egun nekazaritza ekologikoaren ezagupena orokortua dela eta elikadura-sistema berrantolatzeko tresnatzat hartzen dela?
Teorian, bai. Baina zalantza daukat jendeak ba ote dakien benetan zer den nekazaritza ekologikoa. Orokorrean bai, ezaguna da, baina xehetasunetara joanez gero, nik uste dut ez daukagula oso argi zer suposatzen duen ekoizpen ekologikoak. Gure eredu honek ezin du salbuespena izan, gizarte ereduak ere nekazaritza ekologikoaren printzipioekin bat egin behar du. Bestela, beti gabiltza arloka adabakiak jartzen, partxeak, ikuspuntu orokorrera joan gabe. Beti erren.
Durangoko merkatuaz hitz egiterakoan Etartie aipatu duzu. Dagoeneko bere 3. urtean da ekimen kolektibo hau. Zer moduzko martxa darama?
Ondo funtzionatzen ari da. Astelehen, astearte, ostegun eta ostiraletan zabaltzen dugu, goiz eta arratsaldez. Durangoko Abastos plazara jende gutxi hurbiltzen da, baina dendarekin lortu dugu jende gehiago etortzea eta bezeroak finkatzea. Momentu honetan daukagun arazo larriena jenero-falta da, dagoen eskaria asetzeko eskaintza ez daukagu. Edonola ere, ekoizleen artean koordinatzeko nahiko ondo moldatzen gara. Dendan egoteko txandak antolatuta dauzkagu, eta ortuari ekoizleen artean mezularitza aplikazio batean talde bat sortua daukagu. Egunero, dendako txanda bukatu ostean, egun horretako arduradunak “partea” bidaltzen du eta horren arabera denda hornitzen da hurrengo txandarako.
Horrelako proiektu kolektibo batek funtzionatzea albiste ona da. Merkatuari dagokionez, ordea, eraginik izan al du?
Ba ikusi duguna izan da plazara etortzen zitzaizkigun zenbait bezerok plazara joateari utzi diotela eta dendara datozela. Beste batzuen kasuan, larunbatetan plazara joateko aukerarik ez zeukaten baina orain pare bat aldiz etortzen dira dendara astean zehar. Ziurrenik, Etartiek ez dio mesederik egin larunbateko plazari, baina nik neure buruari galdetzen diot merezi ote duen horrenbesteko borroka egitea merkatu plaza mantentzeko, bizi duen gainbeherarekin. Guk makina bat urte daramatzagu merkatura etortzen, gauza ezberdinak frogatu ditugu berpiztu asmoz, baina ez dugu topatu modurik joera negatibo horri buelta emateko. Agian, kontua da banakako salmenta ez dela bidea, eta hobe dela beste salmenta-mota batzuk topatzea, kolektiboagoak. Agian, merkatuek txikiagoak izan behar dute, postu gutxiagorekin baina kolektiboki kudeatuak.
Zein diagnosi egingo zenuke Bizkaiko ortugintzaren egoeraz?
Azken aldian, proiektu kolektiboak jausten ari direla ikusten ari gara. Nire ustez, hau gertatzen da oinarriak ez zirelako ondo finkatu hasieratik. Argi dudana da banakako proiektuak abiatzea oso zaila dela, ortua bakardadean oso gogorra da, ez badaukazu lur nahikoa norbait kontratatzeko proiektuaren jarraikortasuna zailagoa dela uste dut. Horregatik, pentsatzen dut ekoizpenak handiagoak izan behar dutela edo, proiektu independenteak izanda ere, elkarrekin lan egitea. Bigarren kasu honetan geografikoki gertu dauden proiektuak izan behar dira, bestela ez da izango iraunkorra. Oso sakabanatuta gaude eta hori ere arazoa da, baina formula ezberdinak daude elkar laguntzeko, modu antolatu batean jarduteko, eta formula horiek topatu behar dira.
Konpromisoa ere ezinbestekoa da, ezta?
Norberak sortutako edozein proiektuk konpromisoa eskatzen du. Bokazioa eta konpromisoa elkarrekin badoaz, hobeto. Baina bokazioarekin ez da nahikoa. Ortugintzan, etekina oso murritza da, baliabide guztiak aprobetxatzea ezinbestekoa da, bestela pikutara zoaz. Ezinbestekoa iruditzen zaidan gauza bat da norberaren beharrizanetara egokitutako makineria edo tresneria edukitzea, izan belarrak jorratzeko, izan patata ateratzeko, ereintzak egiteko… horiek topatzeko denbora behar da, edo laguntza. Zentzu honetan, oraintsu Urkiola LGEk abiatutako formula interesgarria iruditzen zait: tresna ezberdinak erosi ditu, profesionalek era komunean erabili ahal izateko. Ez dauka zentzurik nekazari bakoitzak bere makina propioak izatea, horrelako kolektibizazioak funtsezkoak iruditzen zaizkit.
Erakundeen partetik, zer laguntza beharko luke gure ortugintzak gainbehera horren norabidea aldatzeko?
Lurrak behar dira aukeran. Egun aprobetxamendurik ez duten lur onak egon badaude, horiek eskuragarri jarri behar dira, eta epe luzeko kontratuetan jarri ere. Gutxienez, 20 urtekoak beharko lukete izan, denbora hori beharko duzulako ekoizpena menperatu eta aurrera ateratzeko. Beste aldetik, ekoizpenak modu duinean merkaturatzeko bideekin laguntza behar da ere, eta zentzu honetan argi dago erakundeek modu zuzen eta azkar batean eragin dezaketela: erosketa publikoaren bitartez. Hau funtsezkoa iruditzen zait. Orain antolatuta dagoen moduan ez da aukera bat Bizkaian dauzkagun ekoizpen txikientzat: lote handietan banatzen dira esleipenak eta hor soilik enpresa handiak sartu daitezke. Ulertzen dut era horretan kudeaketa errazten dela, baina hori oztopo gaindiezina da ekoizle txikiontzat. Bertoko nekazaritza erosketa publikoaren bitartez lagundu nahi bada, lote txikiak antolatu behar dira, eta jantoki kolektiboei erraztasunak eman behar zaizkie lote txikiekin lan egiteko. Pentsatzen dut honek ere eskatuko lukeela kudeaketan laguntzeko lanpostuak sortzea.
Formazioa ere beharrezkoa da, ezta?
Guk ez geneukan inolako formaziorik hasi ginenean. Gaur egun baratzezaintzan hasten den jendeak badauka oinarri hori, behintzat. Egun, ekoizleak gu geundena baino askoz prestatuago daude. Baina, hala ere, proiektu berriak ez dira finkatzen. Nik pertsona nahikotxo ikusten ditut interesarekin, nekazaritza eskoletatik urtero ateratzen dira nekazari potentzial berriak, baina gero, nora doaz? Ez daukate lurrik ezta baliabiderik beraien proiektuak martxan jartzeko. Kuriosoa da ere, lurra daukanak askotan ez duela lantzeko interesik, eta errentan jarri zein saltzeko erresistentzia handia dago, “saldue, galdue” esakerak bere horretan dirau.
Hiru hamarkadako ibilbidearen ikuspegitik, aldaketarik nabarmenduko zenuke ortugintza ekologikoari dagokionez?
Gauzak asko aldatu dira, ekoizleok eskura dauzkagun produktu fitosanitarioetatik hasita. Orain produktu espezifikoagoak eta gehiago daude, baina zalantza daukat hau abantaila den ala ez: ortugintza ekologikoan, oinarria egiten dituzun lanak dira. Aurretiko jarduerak ez badira onak azkenean ekoizpen konbentzionalaren bizioetan jausi zaitezke eta fitosanitarioekiko dependentzia izan. Tresneriari dagokionez, esango nuke gaur egun dauzkagun tresna “berriak” beti egon direla hor, baina guk ez genituen ezagutzen. Ikusi dudan beste aldaketa bat, baina kasu honetan ez dena hoberako izan, haziekin lotuta dago. Lehen, hazi konbentzionalak erabiltzen genituen ekologikoen aukerarik ez zegoelako, hazi haiek gure baldintzetara hobeto egokitzen zirela iruditzen zait. Azken finean, Bizkaiko ortuetan hainbat hamarkadetan landatutako barietateak ziren. Gaur egun badaukagu aukera eredu ekologikoan ekoiztutako haziak eskuratzeko, baina kasu askotan ez daude egokituta gure baldintzetara, dagoena hartzen dugu. Ez dugu tarterik hartu orain dauden barietate guztien artean aukeraketa egin eta hauek hobetzeko, inor ez da arazo honetaz arduratu eta lan hori egitea oso garrantzitsua da. Honekin lotuta, ezin aipatu gabe utzi bertoko barietateekin ere ez dela inolako hobekuntza-lanik egin, ez da bultzatu beraien erabilera. Gorde egin dira, baina ez da egin aukeraketarik edo hobekuntzarik eta niri ezinbestekoa iruditzen zait lan hori hartzea, bertan dauzkagun barietateak bultzatu eta hobetzea. Zentzu honetan, Neikerren papera datorkit burura, Arabako baldintzetara moldatzen diren barietateekin lanean badabiltza ekologikoan, baina Kantauriar Isurialdeko baldintzetara egokitzen diren barietateak identifikatzeko entseguak ere egin beharko lituzkete.
Eta, erreleborik ba ote dago Artizarren?
Momentuz ez. Guk ez dugu seme-alabarik, gure lurrak gutxitxo dira proiektu bat abiarazteko eta honek erreleboa egotea zailtzen du. Gure asmoa da etxea saldu eta herrira joatea bizitzera. Artizar da gure patrimonio bakarra, bion artean 80 urteko lana dago hor sartuta, ez daukagu beste patrimoniorik. Eta oinordekotzarik ez daukagunez, patrimonioarekin egingo duguna argi daukagu: fundidu.
Bukatzeko, zure esperientziatik, zein gomendio egingo zenioke hasi berri den proiektu bati?
Lehenik eta behin, ekoizpen profesional batean hasteko lanean, praktiketan, ekoizteko zeintzuk arazo dauden ezagutzeko eta, batez ere, nabarmenki, saltzeko oztopoak zeintzuk diren jakiteko. Azken finean, lanerako gogoa badaukazu ekoizten ikasiko duzu. Beste kontu bat da merkaturatzea: jakin behar duzu zein ekoizpen mota egin salmenta kanalaren arabera, ez delako gauza bera dendetara bideratzea edo salmenta zuzena egitea. Gu bi plaza egiten hasi ginen eta orain dela 30 urte nahikoa zen horrekin, baina orain ez da nahikoa. Non sartzen zaren ezagutzea funtsezkoa da. Eta, ahal dela kolektiboki jardutea.
